Биче-оол  ДОЮНДУП

АВА   ДУГАЙЫНДА   БОДАЛ

Оон ынайгызын билбес мен. Бир-ле дугаар билип келгеним-ол боор,   эн-не баштай   авамны,    дараазында   ачамны   эскерип каан мен. Мээн чинге чурбештиг, чымчак дуктерлиг бажым ишти эрткен амыдыралымнын чылдарында    эвээш   эвес бодаг­ар-биле долдунган. Улустун чугаалажыры ышкаш, хоорем кижи болза холче-даа шурагы дег, бардам кижи болза пашче-даа урагы дег. Ол оорунчуг чуулдернин ооскуп унуп келир достери   ажыл-иште боор   чуве-ле   болгай.    Ынчалза-даа   бажымнын чымчак дугун авамнын соолгу    катап   эргеледип   суйбап    орган уезинде ышкаш, оон соонда  кажан-даа ындыг кайгамчык хоглуг, чоргаар, чассыг чорбаан кылдыр эрткен уемни сактыр мен. Ынчалзажок богун часкы эртенги сырын мээн когериксеп орар бажымнын дугунче авамнын чымчак холдарынын деггени ыш­каш  кайгамчык   тааланчыг  кылдыр суйбай берди. Манаа авамнын   чымыштан   дериде    берген   чоруур,   сыгыглары    ковудей берген арнын, ажылгыр, сииреш, кок-кок дамырлар-биле аргытынган холдарын сактып  келдим.  0ске чувелер чоорту чидип, карактарымга   чугле    олар   коступ келди.   Ол   холдар    кавайга чыдар шаамда мени чеже катап удуду чайгаан ирги? Мээн кулактарым авамнын хоюг сутту пашка саарып   турганы   ышкаш, конгулуурну оожум чайып органы дег кайгамчыктыг опей ырын чеже катап дыннаан ирги? Оон ол ачы-буянынын бичии кезиин-даа телээн мен бе ынчаш? Кажан авам дириг чоруур шагда оон холдарынын чуу-даа  чувеге деннеттинмес чымчак,  чылыг,  чаагайын,  куштуун, уран  шеверин,    толеттинмес   эргим   буянныын эчизинге чедир эскерип шыдавайн чораанымны ам шуут-ла кай­гаар-дыр мен.

Кижинин чуу-даа чувени ооренип, эскерип, кажарап билип алыры чоорту чедип алдынар турганы ол ирги бе, азы? Авам ам чырык чер кырында чок. Ынчалза-даа ол мээн-биле кезээде кады чоруур. Ол бажымнын мээзинде, баарымнын едунде, ка-эаамнын огунда, чурээмнин ханында чаштынып алган чурттап чоруур. Ынчалза-даа мен бодумнун мелегейим-биле авамны уттуп бар чыдарымны бир-ле катал эскерип кагдым.

Ону авам боду сагындырып келди. Ынчан кыш эгези чуве. Эртен дан хаяалап орда оттуп келгеш, удаан-даа ышкаш, удуваан-даа ышкаш, ол ийинин аразында дужей хона берип-тир мен. Эжикти кижи соктады. Кирип кел-ле мээн чыткан эрээлимни танывазым аныяк херээжен бакылап келгеш чугаалай берди: «Аванар ырак черден дуун-не чедип келгеш, оске аалга хонгаш, ам даштын чедип келди» дидир. Дуун кежээ-ле келген кужур авамны барып уткуп алыр турган-дыр мен, бо канчап барганым ол боор, оода бо эртен эрте барып ап алырым кай деп, сагыжым аарыды бодай каапкаш, дуп-тура халааш эжикче далашты бар чорумда, авам шагда-ла кирип келген, бодуун, ынчалза-даа арыг-силии холчок хептиг, арай мунгаргай апарган бо уткуй базып олур. «Хоокуй авамны! Дуун-не барып ап албас чогенчиим-ни, канчап чедип келдин?» дээш куспактаны каапкаш, отту чаштай бердим. Авам чок болду. Ону уттуп бар чыдарымга сагындырып келгени ол-дур ийин.

Чырык черде аваларнын, ачылыг буянын ажы-толдер кажан-даа утпас ужурлуг. Чуге дээрге олар аваларнын, арыг, дириг ханы-биле чурттап, амыдыралды тургузуп чоруурлар.

Тончу чок амыдыралдын чаяакчылары, ортемчейнин, чаартыкчылары — авалар. Аваларнын, кужу, аваларнын уну чырык чер кырында кандыг-даа бергелерни тиилээр. Аванын, чурээ монге согуушкуннуг, чуге дээрге ол чуректерни боду дарганнап чоруур.

Ортемчейде кижи амытаннын, амыдыралында тончу чок монге ыры узуктел чокка биске аян тудуп чоруур, ол дээрге аваларнын кайгамчыктыг опей ыры-дыр.

1992 ч.